SPUI25: van sluis tot academisch podium

Tussen Rokin en de Singel bevindt zich SPUI25, hét academisch-cultureel centrum van de UvA. Uiteraard is de naam een directe verwijzing naar het adres op het Spui, die zijn naam weer ontleend uit het tijdperk van het Amsterdamse waterbeheer, net als de Dam. Een spui is namelijk een sluis en is bedoeld om binnenwater te spuien en buitenwater te keren.

Lutheranen
Het pand van SPUI25 en de naast gelegen merchandise winkel van de UvA huurt de universiteit van de Evangelisch-Lutherse gemeente. Begin zestiende eeuw kwamen de Lutheranen naar Amsterdam en stichtte deze gemeente in 1588. Vanwege de handelsbelangen van Amsterdam in het Oostzeegebied, waar de Lutherse kerk groot was, groeide de gemeente snel en mochten ze daarom kerken bouwen. De Oude Lutherse Kerk samen met zijn bijgebouwen, was de eerste.

Enkele eeuwen later moesten de predikanten van de Oude Lutherse Kerk toekijken hoe het straatbeeld drastisch veranderde. In 1882 moest het water namelijk plaatsmaken voor de tram. Het Spui werd gedempt zodat een tram het station via de Nieuwezijds Voorburgwal kon verbinden met het Leidseplein. Ruim een decennium later, 1893, werd de predikantswoning vervangen door een nieuw gebouw, die sinds 2001 de status van Rijksmonument draagt.

Sloop van de gebouwen aan het Spui (rechts) naast Maagdenhuis (links) eind negentiende eeuw

Winkels
Sinds 1893 was de bestemming van het pand “winkels en kantoren”. Zo zouden er een porseleinwinkel, verzekeringsmaatschappij en een kunsthandel hebben gezeten. Maar ook de Friese schaatsenmaker F.E. Eikenberg wist zich in 1943 op het Spui te vestigen. In 1943 verkocht de familie Eikenberg geen schaatsen meer maar presenteerde zichzelf als een eigentijdse Blokker, “een magazijn in huishoudelijke artikelen”; er wordt bijvoorbeeld geadverteerd met houten ladders, melkemmers, stalemmers, en stormlantaarns.

De achter gelegen ruimtes en de bovengelegen verdiepingen werden nog wel gebruikt door de Lutheranen. Maar door het teruglopen van regulier kerkbezoek begin twintigste eeuw, koos het kerkbestuur ervoor om de kerk en de panden in geheel te verhuren aan de UvA in 1961. Sindsdien organiseert de universiteit er lezingen, symposia, diploma-uitreikingen en promoties. Op zondagen wordt de kerk nog wel gebruikt door de lutherse gemeente.

Nieuw gebouw met firma Eikenberg (links) naast Oude Lutherse Kerk (rechts)

2007
Op de plek van het huidige SPUI25 zat eerst de merchandise winkel van de UvA, maar deze moest plaats maken voor een nieuw academisch-cultureel centrum van de UvA. Na een succesvolle pilot met cabaretier Freek de Jonge en literatuurcriticus Kees Fens werd in 2007 SPUI25 officieel geopend. Sindsdien worden er jaarlijks tegen de driehonderd publieksprogramma’s georganiseerd over uiteenlopende onderwerpen; van Japanse filosofie tot migratie. Vanuit de zaal is er via de togakamer van de UvA nog steeds toegang tot de Oude Lutherse Kerk, een artefact uit het hoogtij van de Lutheranen.

Dit achtergrondverhaal is geschreven door Jip Koene en verscheen op 6 maart 2024 bij Folia. Het artikel is tot stand gekomen met behulp van informatie uit het Stadsarchief Amsterdam, Gemeente Amsterdam, amsterdamopdekaart.nl, schaatshistorie.nl, het boek “De Lutheranen in Amsterdam”, en correspondentie met Barbara Coolen (inhoudelijk leider SPUI25) en Wim van Houten (contactpersoon Oude Lutherse Kerk).

De kleurenfoto van het pand werd gemaakt door Romain Beker, overig beeld uit het SPUI25-archief.